Edebi dil düşünjesi
Edebi dile milli ýazuw dili, resmi we iş resminamalarynyň dili, mekdep okuwy, ýazmaça aragatnaşyk, ylym, žurnalistika, çeper edebiýat, bu dilde gürleýänler tarapyndan dilden (ýazuw we käwagt dilden) aňladylýan medeniýetiň ähli görnüşleri girýär. Edebi dil giň manyda edebiýatyň dilidir. Rus edebi dili hem dilden, hem ýazmaça görnüşde işleýär.
Edebi diliň alamatlary:
1) ýazuwyň bolmagy;
2) kadalaşdyrmak, edebiýat diliniň taryhy taýdan döredilen ösüş nusgalaryny aňladýan diýseň durnukly aňlatma usulydyr. Standartlaşdyrma dil ulgamyna esaslanýar we edebi eserleriň iň gowy mysallarynda berkidilýär. Bu aňlatma usuly, jemgyýetiň bilimli bölegi tarapyndan ileri tutulýar;
3) kodlaşdyrmak, ýagny ylmy edebiýatda kesgitlenen; bu grammatiki sözlükleriň we dili ulanmagyň düzgünlerini öz içine alýan beýleki kitaplaryň barlygynda beýan edilýär;
4) stilistik dürlilik, ýagny edebi diliň funksional stilleriniň dürlüligi;
5) degişlilikde durnuklylyk;
6) ýaýramagy;
7) umumy ulanmak;
8) ähliumumy hökmany;
9) dil ulgamynyň ulanylyşyna, däp-dessurlaryna we mümkinçiliklerine laýyklyk.
2) kadalaşdyrmak, edebiýat diliniň taryhy taýdan döredilen ösüş nusgalaryny aňladýan diýseň durnukly aňlatma usulydyr. Standartlaşdyrma dil ulgamyna esaslanýar we edebi eserleriň iň gowy mysallarynda berkidilýär. Bu aňlatma usuly, jemgyýetiň bilimli bölegi tarapyndan ileri tutulýar;
3) kodlaşdyrmak, ýagny ylmy edebiýatda kesgitlenen; bu grammatiki sözlükleriň we dili ulanmagyň düzgünlerini öz içine alýan beýleki kitaplaryň barlygynda beýan edilýär;
4) stilistik dürlilik, ýagny edebi diliň funksional stilleriniň dürlüligi;
5) degişlilikde durnuklylyk;
6) ýaýramagy;
7) umumy ulanmak;
8) ähliumumy hökmany;
9) dil ulgamynyň ulanylyşyna, däp-dessurlaryna we mümkinçiliklerine laýyklyk.
Edebi dili we onuň kadalaryny goramak söz medeniýetiniň esasy meselelerinden biridir. Edebi dil adamlary dil taýdan birleşdirýär. Edebi diliň döremeginde esasy rol jemgyýetiň iň ösen bölegine degişlidir. Dilleriň her biri, ýeterlik derejede ösen bolsa, iki esasy işleýiş görnüşine eýe: edebi dil we janly gürleýiş dili. Her bir adam irki çagalykdan gürleýiş dilini özleşdirýär. Edebi diliň ussatlygy adam ösüşinde garrylyga çenli ýüze çykýar.
Edebi dil umuman düşnükli bolmaly, ýagny jemgyýetiň ähli agzalary üçin elýeterli bolmaly. Edebi dil adam işjeňliginiň esasy ugurlaryna hyzmat edip biljek derejede ösdürilmelidir. Gepleşikde diliň grammatiki, leksiki, ortopiki we aksentologiki kadalaryny berjaý etmek möhümdir. Şundan ugur alyp, dilçiler üçin möhüm mesele, dil ösüşiniň umumy nusgalaryna we işlemegi üçin amatly şertlere laýyklyk nukdaýnazaryndan edebi dilde täze hemme zady göz öňünde tutmakdyr.
Mahym KERIMBERDIÝEWA,
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen
milli dünýä dilleri institutynyň Rus dili we
edebiýaty fakultetiniň 4-nji ýyl talyby.
