Diliň sosial funksiýalary
Diliň wezipeleri deň däldir. Esasy diliň funksiýalary bolup, olaryň ýerine ýetirilmegi onuň ýüze çykmagyny we esaslandyryjy aýratynlyklaryny öňünden kesgitledi. Diliň iň möhüm sosial funksiýasy aragatnaşykdyr. Esasy häsiýetini - material (ses) görnüşiniň we kodlamagyň düzgünleriniň ulgamyny kesgitleýär. Bu häsiýetler aňlatmagyň we many düşünmegiň bitewiligini üpjün edýär we saklaýar. Bu funksiýa, gatnaşyjylara çykyşy we aragatnaşyk ýagdaýyny uýgunlaşdyryp, dil gurluşynyň pragmatiki düzümini emele getirýär. Diliň kömegi bilen adamlar öz pikirlerini we duýgularyny birek-birege ýetirýärler, şeýlelik bilen birek-birege täsir edýärler we jemgyýetçilik aňyny emele getirýärler.
Diliň ikinji esasy sosial funksiýasyna logiki (pikir dörediji) funksiýadan ybarat aň-bilim (aň-bilim) funksiýasy diýilýär. Bir pikir soňra dil görnüşinde özleşdirilip, sözleýişde beýan edilende resmileşdirilýär we duýgur bolýar. Başga bir komponent: dil jemgyýetçilik tejribesini toplamagyň serişdesi, maddy we ruhy medeniýeti emele getirmegiň we ösdürmegiň serişdesi bolup hyzmat edýän jemleýji (taryhy) funksiýa, şeýlelik bilen jemgyýetçilik aňyny üýtgedýär.
Ondan soň diliň duýgur funksiýasy - çykyş awtorynyň mazmunyna bolan garaýşy beýan edilýär. Baha bermek, gygyrmak, intonasiýa we ş.m. arkaly amala aşyrylýar. Dil baradaky jümleler, dil tekstlerinde ýerine ýetirilýän, ene ýa-da daşary ýurt dilini özleşdirmek prosesinde ýerine ýetirilýän diliň metalinguistik (metalinguistic) funksiýasyny aňladýar.
Habaryň mazmuny bilen birlikde, ýüz tutýan adamyň estetiki duýgusyny kanagatlandyrmak maksady, çeper tekst üçin esas bolup durýan estetiki (şahyrana) funksiýa bilen ýerine ýetirilýär, gündelik sözlerde-de ýüze çykýar; ritminde, şekillendirişinde we ş.m. adaty (amaly) dilde esasy bolan kommunikatiw funksiýadan tapawutlylykda çeper sözleýişde estetiki funksiýa agdyklyk edýär.
Ogulbeg ATAJAÝEWA,
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen
milli dünýä dilleri institutynyň Rus dili we
edebiýaty fakultetiniň 4-nji ýyl talyby.
