Dil we bilim olaryň özara baglanyşygy
Dil we bilim meselesinde esasanam görkezmäniň beýanynda dil umumy, aragatnaşyk hadysasy hökmünde kesgitlenip bilner. Mugallymlar we talyplar biri-biri bilen aragatnaşyk saklamak üçin gürlemek we ýazuw dilini ulanýarlar: wezipeleri hödürlemek, okuw proseslerine gatnaşmak, akademiki mazmuny hödürlemek, okuwy bahalandyrmak, bilimleri we ussatlygy görkezmek we synp durmuşyny gurmak. Mundan başga-da, olaryň öwrenýän zatlarynyň köpüsi dil. Okamagy we ýazmagy öwrenýärler we akademiki dersleriň çykyşyny öwrenýärler. Diliň kesgitlemesi, dil bilen bilimiň arasyndaky baglanyşyga düşünmek üçin möhümdir.
M. A. Hallidiniň teklip edişi ýaly, dil bilen bilimiň arasyndaky baglanyşygy üç sany kategoriýa bölmek bolar: (1) dili öwrenmek, (2) dil arkaly öwrenmek we (3) diller hakda öwrenmek. Çagalygynda çagalar gürleýiş we ýazuw dilini öwrenýärler. Çylşyrymly grammatiki gurluşlary we söz baýlygyny ulanmagy ösdürýärler; aragatnaşyk ukyby (dürli sosial ýagdaýlarda diliň ýerlikli we täsirli ulanylmagynyň düzgünleri); gürlenýän we ýazuw diline düşünmek; we özlerini beýan etmegiň usullary.
Ýaş çagalar üçin bilim programmalary köplenç dil öwrenmegi ýeňilleşdirmek üçin okuw meýilnamasyna we görkezmelerine ünsi çekýär. Gepleşik dili barada aýdylanda, okuw programmalary dürli žanrlara düşünmek üçin mümkinçiliklerden başlap, hekaýalara we aňlatma usullary bilen synag geçirmäge mümkinçilikleri nygtap biler. Ýazuw dili barada aýdylanda, ýaş çagalar üçin synp otaglary elipbiý nyşanlaryny, grafo-fonemiki gatnaşyklary (harp-ses gatnaşyklary), esasy söz baýlygyny we düşünmek strategiýalaryny öwrenmäge mümkinçilik berýär; şeýle hem ýaş çagalar üçin döredilen hekaýalary okamagy öz içine alýar. Ýaş çagalar, şeýle hem harplary, sözleri, sözlemleri we tekst gurluşlaryny döretmek we ýazuw hekaýasyny nädip jemlemelidigini öwrenmek üçin ýazuw dili arkaly özlerini nädip beýan etmelidigini öwrenmek üçin mümkinçiliklere eýe bolup bilerler.
Jemal JUMAÝEWA,
Myrat Garryýew adyndaky Türkmenistanyň
Döwlet lukmançylyk uniwersitetiniň
Diller kafedrasynyň mugallymy.
