Dilleriň döreýşi we ösüşi
Dil diňe bir adamlaryň arasyndaky aragatnaşyk üçin iň möhüm serişde bolman, eýsem adamlara bilim toplamaga mümkinçilik berýän, ony adamdan adama we nesilden-nesle geçirip bilýän bilim serişdesidir. Adamzat jemgyýetiniň önümçilikde, jemgyýetçilik we ruhy işlerde gazanan üstünlikleriniň jemine medeniýet dildiýilýär. Şonuň üçin diliň jemgyýetiň her bir agzasy tarapyndan ösmeginiň we assimilýasiýasynyň serişdesidigini aýdyp bileris. Rus dili dünýäde iň köp gürlenýän dilleriň biridir. Ýer togalagynda takmynan 250 million adam bu dilde gürleýär. Ýaýramagy boýunça rus dili dünýäde diňe hytaý, iňlis, ispan, hindi we urdu dillerinden soň bäşinji ýerde durýar. Şonuň üçin hasabatyň maksady rus diliniň dünýäde beýleki dilleriň arasynda haýsy orny eýeleýändigine düşünmekdir.
Diliň döremegi uzak wagtlap dilçiler diliň gelip çykyşy baradaky soragyň diňe sözleýiş işinden aýrylandan soň çözüljekdigine ynanýardylar. Şonuň üçin XIX asyryň ortalaryndan. dürli dilleriň nagyşlaryny yzygiderli deňeşdirip, umumy ata-babalary hasaplap boljak görnüşe azaltmak üçin diagrammalar gurupdyrlar. Şeýle görnüşleriň umumylygyna proto-dil diýilýärdi. Birmeňzeş atasy bolan dillere genetiki taýdan bagly diýlip atlandyrylyp başlandy. Hindi-Ýewropa, Semit-Hamit, Niger-Kordofaniýa we başga-da köp maşgala düşünjeleri şeýle ýüze çykdy. Şol usuly ulanyp, Hindi-Ýewropa, Semit-Hamit, Kartweli, Ural, Drawid we Altaý maşgalalary proto diliniň indiki derejesine çykaryldy. Makrofamilleriň biri bolan Nostratik (latynça nostrum sözünden - biziňki) diýlip atlandyrylyp başlandy.
Soňra Nostratik diller jemgyýetiniň hasam giňelmegi barada çaklamalar peýda boldy. Hindi-Ýewropa gözleglerinde we gündogar gözleglerinde toplanan tejribä esaslanyp, sözleýiş organlarynyň gurluşy we çözýän aragatnaşyk meseleleri nukdaýnazaryndan adamyň gürleýiş işjeňligini häsiýetlendirýän prosesler kesgitlenýär. Ösüş dinamikasyna syn etmek, dillerde bolup geçýän we aýry-aýry sözleriň ýa-da grammatiki kategoriýalaryň, umuman dil ulgamynyň üýtgemegine sebäp bolýan her dürli üýtgeşmelere bagly bolmaga mümkinçilik berýär.
Munuň bilen birlikde dilden aň üýtgedilýär, dünýäniň filosofiki (fiziki) keşbi başgaça bolýar, sebäbi onuň düşünjeleri dile, mahsus kategoriýalara we çagalykdan öwrenilen obýektiw hakykaty şöhlelendirmek usulyna esaslanýar. Gepleşik işjeňliginiň ösüş ýollaryny “noldan” şu güne çenli, başlangyç proseslerden başlap, has çylşyrymlylara çenli beýan etmek bilen, pikirlerimiziň kategoriýalaryny emele getirmegiň syrlaryna aralaşmak üçin gural alýarys, bu bolsa bize gaýdyp barmaga mümkinçilik berýär.
Muhammetmyrat ATAÝEW,
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen
milli dünýä dilleri institutynyň Rus dili we
edebiýaty fakultetiniň 2-nji ýyl talyby.
