Giňeldilen kesgitleme - dil näme?!
Sözlük, ensiklopediýa ýa-da Wikipediýany açsaňyz, leksikanyň “diliniň” köp manysynyň bardygyny görersiňiz - etnik toparyň köne belliklerinden başlap, konditer önümlerine çenli.
Başlangyç hyýaly pikirlenmäni ulanyp, iki esasy many bar diýip çaklaýarys: birinjiden, agyz boşlugynda hereketli muskul organy, ikinjiden:
"Dil, belli bir ses we grammatiki gurluşa eýe bolan we adamzat jemgyýetinde aragatnaşyk serişdesi bolup hyzmat edýän pikirleri dilden beýan etmek ulgamydyr".
Bu kesgitleme Uly akademiki sözlük tarapyndan berilýär. Bu makalanyň mazmuny, bu biziň üçin möhüm bolan ikinji düşündirişdir. Şeýle-de bolsa, iki many hem many taýdan baglanyşyklydyr (biri-birine bagly). Gyzykly tarapy, bu tendensiýany diňe bir rus dilinde däl, eýsem başga-da köp dillerde, iň bolmanda hindi-ýewropa dillerinde hem görmek bolýar.
Sözler
Sözüň beýleki manylarynyň köpüsi birinjisi üçin metafora hökmünde emele geldi (bu jaňyň haýran galdyryjy bölegine, aýakgap böleklerine we şuňa meňzeş elementlere degişlidir). Diliň ýarym ulgam hökmünde giňişleýin düşündirilmegi bize onuň çarçuwasyna köp zatlary girizmäge mümkinçilik berýär:
yşaratlaryň umumy ulanylyşy (“alamat dili”), haýwanlar biri-biri bilen aragatnaşyk gurmak üçin çagyryşlar, beýleki alamatlar ulgamy.
Bularyň hemmesi belli bir derejede dogrydyr. Emma dar manyda hünärmenler diňe adam dilini häsiýetlendirýärler. Onda aşakdaky esasy aýratynlyklar bar:
Ses häsiýeti Beýleki ýarym ulgamlardan tapawutlylykda, adam diliniň iň möhüm aýratynlygy bolan akustiki aňlatmadyr.
Gepleşik akymda gurulýar. Şol bir wagtyň özünde birnäçe sesi, soň bolsa sözleri düşünip boljak derejede aýdyp bilmeris.
Gysga möhlet. Fiziki signallardan tapawutlylykda dil hereketleri bada-bat ýüze çykýar we yz galdyrmaýar.
Görnüp duran kadadan çykma - ýazmak - diňe ewolýusiýa döwründe ýüze çykan bir hereketi ýazga almak mümkinçiligi.
Seslenme. Bir zady aýdýan adam çykyşyny eşidýär we oňa gözegçilik edip bilýär.
Adam sesleri diňe maglumat bermek üçin ulanylýar.
Gülzyba ÇARYÝEWA,
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen
milli dünýä dilleri institutynyň Rus dili we
edebiýaty fakultetiniň 4-nji ýyl talyby.
