Rus diliniň taryhyndaky tapawutly iki döwri
XIX asyr
Häzirki zaman rus edebi diliniň kemala gelmegi üçin umumy kabul edilen wagt XIX asyryň başy hasaplanýar. Rus klassikleriniň I.A. Krylowa, N.M. Karamzina, V.A. Ukukowskiý işleri onuň ösmegine we özgermegine goşant goşdy. Rus edebi diliniň kemala gelmegi A.S.Stil baradaky ähli çäklendirmeleri ret eden we rus sözlerini Günbatar Ýewropanyň käbir sözleri bilen birleşdirip, edebiýatyň doly we reňkli keşbini döretdi.
XX asyr
20-nji asyrda rus diliniň taryhynda iki döwri tapawutlandyryp bolar:
1. 1917-nji ýylyň oktýabr aýyndan 1985-nji ýylyň aprel aýyna çenli. Bu döwürde dünýewi we ybadathana sözleriniň ägirt uly gatlagy (patyşa, lord, monarh, ýepiskop we ş.m.) passiw sözlüge girýär. Gysgaltmalar peýda bolýar (köpçülikleýin ferma, NKVD, bilim programmasy, etrap komiteti we ş.m.). Şäherleriň ady üýtgedildi (Nihniý Nowgorod Gorki bolýar; Tsaritsyn Stalingrad, soň Wolgograd bolýar). Jemgyýet düşünjeleri üýtgeýär (daýhanlar - köpçülikleýin daýhanlar; däne ýygnamak - hasyl üçin söweş we ş.m.). Iki leksiki ulgam ýüze çykýar: biri kapitalizm hadysalaryny suratlandyrmak, beýlekisi - sosializm. Mysal üçin, duşman ýurdunyň aňtaw gullugynyň işgärlerine “içaly”, esgerlere “basybalyjy”, diýilýär.
2. 1985-nji ýylyň aprelinden şu güne çenli rus, edebi dilinde syýasy, ideologiki we ykdysady özgertmeler bilen baglanyşykly düýpli üýtgeşmeler bolup geçdi. Sözlük täze sözleriň (post-sowet, denizasiýa) we daşary ýurt söz baýlyklaryndan (kanuny, barter) emele gelmegi sebäpli giňelýär. Sowet sözleri (Komsomolets, köpçülikleýin ferma, etrap komiteti) passiw sözlükde ýitip barýar we häkim, korporasiýa, liturgiýa, gijeki hüşgärlik ýaly düşünjeler gaýdyp gelýär. Syýasy we ideologiki düşünjelere görä sözleriň manylary üýtgeýär. Wulgarizasiýa (sözlerde we dillerde ulanylýar) we rus diliniň “daşary ýurtlaşdyrylmagy” bar (kesgitlenmedik).
Mähri GURBANÝAZOWA,
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen
milli dünýä dilleri institutynyň Rus dili we
edebiýaty fakultetiniň 5-nji ýyl talyby.
