Adamyň özüni alyp baryş genetikasy
Psihologiki gözlegçi alymlar käbir özüni alyp barşyna goşant goşýan biologiki faktorlara has gowy düşünmek üçin genetikany öwrenýärler. Adamlaryň hemmesi belli bir biologiki mehanizmleri paýlaşsa-da, biziň her birimiz üýtgeşik. Bedenimizde birmeňzeş bölekleriň köpdügine garamazdan, beýniler, gormonlar we genetiki kodly öýjükler - bular dürli hereketlerde, pikirlerde we reaksiýalarda beýan edilýär.
Özüňi alyp barşyň genetikasy, şeýle hem özüni alyp barşyň genetikasy diýlip hem atlandyrylýar, özüni alyp barşyň aýry-aýry tapawutlarynyň tebigatyny we gelip çykyşyny derňemek üçin genetiki usullary ulanýan ylmy gözlegleriň bir ugry. "Özüňi alyp baryş genetikasy" ady genetiki täsirlere ünsi jemlän hem bolsa, bu meýdan genetiki we daşky gurşaw faktorlarynyň aýry-aýry tapawutlara näderejede täsir edýändigini we genleriň we daşky gurşawyň bulaşyklygyny aýyryp biljek gözleg dizaýnlarynyň ösüşini giňişleýin öwrenýär. Özüňi alyp barşyň genetikasy XIX asyryň ahyrynda Frensis Galton tarapyndan ylmy düzgün hökmünde esaslandyryldy, diňe Ikinji jahan urşundan öň we döwründe ýewjenika hereketleri bilen baglanyşyk arkaly abraýdan düşürildi. 20-nji asyryň soňky ýarymynda adamlarda özüni alyp barşyň mirasy we akyl hassalygy (adatça ekiz we maşgala gözlegleri ulanylýar), şeýle hem saýlama köpeltmek we haçlar arkaly genetiki taýdan maglumat beriji organizmler boýunça gözlegler bilen täze meşhurlyk gazandy. 20-nji asyryň ahyrynda we 21-nji asyryň başynda molekulýar genetikadaky tehnologiki ösüşler genomy gönüden-göni ölçemäge we üýtgetmäge mümkinçilik berdi. Bu, organizmiň nusgawy gözleglerinde (meselem, nokaut syçanlary) we adam gözleglerinde (meselem, genom boýunça birleşme gözleglerinde) uly ylmy açyşlara sebäp boldy.
Özüňi alyp barşyň genetiki gözlegleriniň netijeleri, genetiki we daşky gurşawyň özüni alyp barşyna täsiriniň häzirki zaman düşünjesine giňden täsir etdi. Bularyň arasynda gözlegleriň hemmesi diýen ýaly genetiki täsiriň ep-esli derejede bolandygyny we şahsyýetiň ulaldygyça täsiriň artýandygyny görkezýän subutnamalar bar. Mundan başga-da, gözlenýän adamyň özüni alyp barşynyň köpüsi genleriň täsirine düşýär we bu genleriň aýry-aýry täsirleri gaty az. Daşky gurşawa täsirler hem güýçli rol oýnaýar, ýöne maşgala agzalaryny biri-birinden has tapawutlandyrýar, has meňzeýär.
Güljemal TAGANOWA,
Myrat Garryýew adyndaky Türkmenistanyň
Döwlet lukmançylyk uniwersitetiniň Medisina
biologiýasy we genetika kafedrasynyň mugallymy.
